СДУ хабаршысы - 2007
Permanent URI for this collection
Browse
Recent Submissions
Item Open Access Қазақ қоғамының дамуындағы тарихи-географиялық фактор(Suleyman Demirel University, 2007) Шаяхметов Н.У.Бұл мақалада қазақ қоғамының тарихи дамуына географиялық кеңістік пен табиғи-климаттық жағдайлардың әсері талданады. Автор қазақ халқының өмір салты мен шаруашылық жүргізу дәстүрлері кең дала ландшафтымен тікелей байланысты екендігін атап көрсетеді. Көшпелі мал шаруашылығы ғасырлар бойы халықтың дүниетанымына, менталитетіне және әлеуметтік ұйымына ықпал еткен негізгі факторлардың бірі болды. Мақалада Шоқан Уәлиханов, В.Ключевский және Л.Н. Гумилев еңбектері негізінде географиялық ортаның этностық ерекшеліктердің қалыптасуындағы рөлі түсіндіріледі. Сонымен қатар, XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының көшпелі өмір салтынан толық бас тартпай, отырықшылыққа біртіндеп, табиғи-эволюциялық жолмен өту туралы көзқарастары талқыланады. Автор қазіргі таңдағы жаһандану мен урбанизация жағдайында ұлттық мәдениетті сақтау үшін ауыл шаруашылығын дамытудың маңызын ерекше атап өтеді.Item Open Access Түрік ғалымдары М.Әуезов туралы(Suleyman Demirel University, 2007) Шабан АйдогдуБұл мақалада түрік ғалымдарының Мұхтар Әуезовтің шығармашылық мұрасы мен тұлғасына қатысты көзқарастары қарастырылады. Авторлар Әуезовті тек қазақ халқының ғана емес, бүкіл түркі әлеміне ортақ рухани тұлға ретінде сипаттайды. Мақалада «Абай жолы» эпопеясының түрік тіліне аударылуы, оның сюжеті мен композициялық құрылымының сақталуы атап өтіледі. Сонымен қатар аудармада кездесетін көркемдік, лексикалық және синтаксистік сәйкессіздіктерге назар аударылады. Түрік ғалымдары аудармашылардың шығарманы толыққанды көркемдік деңгейде жеткізе алмауын кәсіби тәжірибенің жеткіліксіздігімен байланыстырады. Мақала түркі халықтары арасындағы әдеби және мәдени байланысты нығайту үшін аударма ісін жетілдіру қажеттігін айқындайды. Сондай-ақ, ортақ тілдік негіздерді салыстыра зерттеу болашақ аудармалардың сапасын арттыруға мүмкіндік беретіні атап өтіледі.Item Open Access Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясының түрік тіліне аударылуындағы кейбір ерекшеліктер(Suleyman Demirel University, 2007) Халдун ВуралБұл мақалада Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясының түрік тіліне аударылу барысындағы бірқатар тілдік, мәдени және стильдік ерекшеліктер қарастырылады. «Абай жолы» – қазақ халқының рухани болмысы мен ұлттық дүниетанымын терең танытатын көркем туынды. Сондықтан оны басқа тілге аудару тек тілдік баламалар табумен шектелмей, ұлттық мәдени кодты дәл әрі көркем жеткізуді талап етеді. Түрік тілі қазақ тіліне туыстас болғанымен, аударма барысында кейбір этнографиялық ұғымдар, салт-дәстүр атаулары, ұлттық мінезді бейнелейтін сөздер мен тіркестер дәл берілуін қажет етеді. Мақалада Зейнеш Исмайл мен Ахмет Гүнгөр жасаған аударманың ерекшеліктері сараланып, түпнұсқа мен аударма мәтіні салыстырылады. Сонымен қатар аудармадағы түсіндірмелі тәсілдердің рөлі, ұлттық реалийлердің берілуі және көркемдік реңк сақталуы талданады. Аударманың түркі әлемі арасындағы рухани байланыс пен әдеби ықпалдастықты күшейтудегі маңызы атап өтіледі.Item Open Access Математическая психология схватки(Suleyman Demirel University, 2007) Туленбаев К. М.,; Калиева А. К.,; Шепетюк М. Н.,; Отенов Н. О.Статья посвящена исследованию влияния различных педагогических методов словесного психолого-педагогического воздействия (ППВ) на развитие физических качеств юных самбистов. Физическая подготовка является ключевым компонентом спортивной тренировки и определяет успешность технических и тактических действий спортсмена. В рамках работы был проведён сравнительный педагогический эксперимент с участием четырёх групп: трёх экспериментальных, где применялись различные методики ППВ (М1, М2, М3), и контрольной группы без использования указанных методик. Степень влияния методик оценивалась по показателям выносливости, силы, гибкости, координации и скоростных способностей с помощью однофакторного дисперсионного анализа. Результаты показали, что методика ППВ М3 оказалась наиболее эффективной, обеспечив значительное повышение развития физических качеств на протяжении педагогического цикла. Наименьшая эффективность наблюдалась у методики М1 в отношении гибкости, выносливости и координационных способностей. Полученные данные подтверждают необходимость дифференцированного подхода в спортивной подготовке юных спортсменов.Item Open Access Ұлы дала - адамзат өркениетінің бесігі(Suleyman Demirel University, 2007) Совет-Хан ҒаббасовМақалада «адамзат өркениетінің бастауы шығыстан немесе батыстан тарады» деген бұрыннан қалыптасқан көзқарастардың негізсіздігі сынға алынады. Автор еуропацентризм методологиясының адамзат тарихын біржақты түсіндіруге әкелгенін және оның салдарынан Түрік әлемі мен Ұлы Даланың өркениеттік үлесі әдейі ескерусіз қалғанын айқын көрсетеді. Шын мәнінде, археологиялық, антропологиялық және мәдени деректер Тұран кеңістігінің адамзат өркениетінің ең көне және жетекші орталықтарының бірі болғанын дәлелдейді. Аркаим, Шілікті, Берел, Иссык және Аржан ескерткіштері сияқты табылған тарихи мұралар Ұлы Далада металлургия, жазу, әлеуметтік ұйым және рухани мәдениеттің жоғары деңгейде дамығанын көрсетеді. Мақалада еуропацентризмнің ғылыми емес, саяси сипаттағы идеология екені және оны қайта саралаудың қазіргі кезеңде адамзат үшін маңызды екені айтылады.Item Open Access Азатшыл рухты оятқан ақын(Suleyman Demirel University, 2007) Өмірхан ӘбдиманұлыБұл мақалада қазақ әдебиетінде «зар заман» ақындары деп аталған Дулат, Шортанбай, Мұрат сынды тұлғалардың шығармашылық болмысы мен тарихи миссиясы талданады. Автор ХІХ ғасырдағы қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік жағдайын, отаршылдық қысымның күшеюін және бұл кезеңнің әдебиетке тигізген ықпалын көрсетеді. «Зар заман» ақындары халықтың еркіндік аңсаған арманын, елдің үміті мен күйзелісін өлең тілінде суреттеп, азатшыл рухты сақтап қалуға күш салды. Мақалада М. Әуезовтің «Әдебиет тарихы» еңбегіндегі тұжырымдар мен Б. Омарұлы, Х. Досмұхамедұлы секілді ғалымдардың пікірлері негізге алынып, зар заман ағымының қазақ руханиятындағы орны айқындалады. Сондай-ақ бұл әдеби бағыттың қазақ даласындағы ұлт-азаттық көтерілістерімен тікелей сабақтастығы атап өтіледі. Зар заман поэзиясы халықтың тарихи жады мен ұлттық санасын сақтауда маңызды рухани қуат көзі болғаны айтылады.Item Open Access Ә. Нұршайықов шығармаларындағы махаббат тақырыбының көркемдік сипаты(Suleyman Demirel University, 2007) Нұрымова ҚарлығашМақалада қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі Әзілхан Нұршайықов шығармаларындағы махаббат тақырыбының көркемдік ерекшеліктері талданады. Автор жазушының махаббатты тек сезім көрінісі ретінде емес, адамгершілік пен ішкі жан сұлулығының өлшемі ретінде суреттегенін атап көрсетеді. «Махаббат, қызық мол жылдар» романындағы Ербол мен Меңтай бейнелері арқылы жастардың рухани ізденісі, адалдық пен сенімге негізделген шынайы махаббаттың құндылығы айқындалады. Сонымен қатар, Нұршайықов повесть, әңгіме, естелік жанрларында да махаббатты әлеуметтік орта, уақыт тынысы, адам мінезі мен тағдыры арқылы бейнелейтіні көрсетіледі. Жазушының тілдік-стильдік шеберлігі, сезім сырын ішкі монолог, диалог және психологиялық талдау тәсілдері арқылы жеткізуі баяндалады. Мақалада қаламгер шығармашылығындағы махаббат тақырыбының ұлттық дәстүрмен және адамзаттық құндылықтармен сабақтастығы айқындалған.Item Open Access Абай тұлғасы мен мұрасының қазақ тарихындағы орны(Suleyman Demirel University, 2007) Койгелдиев М.Мақалада қазақ халқының рухани тарихында ерекше орын алатын Абай Құнанбайұлының тұлғасы мен шығармашылық мұрасы тарихи контекст аясында қарастырылады. Автор Абайды тек ақын немесе ойшыл ретінде ғана емес, ұлттық сананың жаңғыруына ықпал еткен қоғамдық құбылыс ретінде талдайды. Абай өмір сүрген дәуір – қазақ қоғамы патшалық Ресей ықпалына толық тәуелді болып, рухани дағдарыс пен әлеуметтік жіктелу күшейген кезең еді. Осы жағдайда Абай білімді, адамгершілікті, өзін тануды және қоғамды ішкі өзгеріс арқылы жаңғыртуды насихаттады. Мақалада Абайдың «Зар заман» өкілдерімен рухани сабақтастығы және оның мұрасының Алаш қайраткерлерінің дүниетанымына жасаған әсері де қарастырылады. Автор Абай мұрасын бүгінгі қазақ қоғамы үшін ұлттық өзіндік сананы қалыптастыратын, тарихи сабақтастықты жалғастыратын мәңгілік құндылық ретінде бағалайды.Item Open Access Бөкенбай баһадүр: ескерусіз ерлігі мен отты рухы(Suleyman Demirel University, 2007) Карлыгашов Ж.М.Бұл мақалада қазақ халқының азаттық жолында ерекше орны бар тарихи тұлға — Бөкенбай Қарабатырұлының өмірі мен ерлік жолы баяндалады. Автор батырдың ел тәуелсіздігі мен жер тұтастығын сақтаудағы рөліне тоқталып, оның XVIII ғасырдағы жоңғар шапқыншылығындағы шешуші шайқастарда көрсеткен батылдығын нақты тарихи деректермен негіздейді. Мақалада Бөкенбайдың тек қол бастаған батыр ғана емес, елдің саяси тағдыры шешілген күрделі кезеңдерде елдік мүддені ойлаған көреген тұлға болғаны айтылады. Әсіресе, қазақ халқының Ресей империясының қоластына ену үдерісіндегі Бөкенбайдың мәмілегерлік қызметі мен саяси салмағы құжаттар арқылы дәлелденеді. Батыр есімінің ұзақ уақыт әділ бағасын ала алмай, көлеңкеде қалып келуі мәселе ретінде қарастырылады. Мақала қазіргі ұрпақты тарихи сананы жаңғыртуға, ұлттық батырларды лайықты дәріптеуге үндейді.Item Open Access Түбір сөз бен қосымшалардың тіркесіміндегі фонетикалық талғампаздық(Suleyman Demirel University, 2007) Көкенова Г.Мақалада қазақ тіліндегі түбір сөз бен қосымшалардың фонетикалық тұрғыдан тіркесу механизмі қарастырылады. Түркі тілдеріне тән жалғамалылық жүйесінде қосымшалардың дұрыс таңдалуы түбірдің соңғы дыбысына байланысты болатыны атап көрсетіледі. Әсіресе бірінші қосымшаның фонетикалық варианттары түбір дыбысының артикуляциялық белгілеріне тікелей тәуелді болып, таңдау қажеттілігі жоғары болады. Ал сөз құрамындағы келесі қосымшаларда мұндай айқын фонетикалық талғампаздық баяулай түседі, себебі алдыңғы қосымшаның соңғы дыбысы келесі қосымшаның қажетті вариантын анықтайды. Автор көптік және септік жалғауларының тіркесіміндегі дыбыстық үйлесімділікке нақты мысалдар арқылы тоқталып, олардың артикуляциялық модельдерін көрсетеді. Зерттеу нәтижесі қосымшалардың ретпен тіркесуі кездейсоқ емес, қатаң фонетикалық заңдылыққа негізделгенін айқындайды және мәтін теру алгоритмдерін құрастыруда маңызды мәнге ие.Item Open Access Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың жасалым моделін жүйелеу(Suleyman Demirel University, 2007) Жүнісбек АрманМақалада қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың жасалым табиғаты мен фонетикалық жүйесі моделдеу негізінде қарастырылады. Автор жалаң және құранды дауыстыларды айырым белгілер арқылы анықтап, олардың артикуляциялық ерекшеліктерін текше, үшкіл-призма және үшкіл-шаршы үлгілерімен түсіндіреді. Жалаң дауыстылардың моделі үшкіл-призма түрінде ұсынылады, өйткені ол дауыстылардың сандық құрамын және жасалым белгілер жүйесін дәл көрсетеді. Ал құранды дауыстылардың моделі үшкіл-шаршы пішінінде беріледі, бұл олардың құрылымдық табиғатын көрнекі етеді. Дауыстылардың жүйе құрау принципінде әр дыбыстың орны тұрақты және бір дыбыстық белгі өзгерсе, басқа дыбыс пайда болатыны көрсетіледі. Мақала қазақ тілінде дыбыстардың сапалық редукциясы болмайтындығын дәлелдейді және дауысты фонемалардың біртұтас, жүйелі ұйымдасуын айқындайды.Item Open Access Грамматикалық категория және лексика-грамматикалық категорияның сипаты(Suleyman Demirel University, 2007) Жолшаева МайраБұл мақалада тіл жүйесіндегі грамматикалық категория мен лексика-грамматикалық категорияның өзара байланысы мен айырмашылығы қарастырылады. Автор тілдік бірліктерді жіктеуде олардың лексикалық семантикасы мен грамматикалық мағынасына сүйенудің маңызын айқындайды. Лексика-грамматикалық категория сөздің лексикалық және грамматикалық мағыналарының бірлігінен туындайтындықтан, ол сөздің мағынасын ішінара өзгертіп, оған қосымша реңк үстейді. Ал таза грамматикалық категорияда түбір мағынасы сақталып, тек грамматикалық мағына жасалады. Мақалада С.Исаев пен Ы.Маманов секілді ғалымдардың пікірлері салыстырылады және етістіктің болымды/болымсыз тұлғалары, модификациялы етістіктер сияқты мысалдар арқылы категориялардың мәні ашылады. Зерттеу нәтижесінде лексика-грамматикалық категорияларда лексикалық мағына басым болса, грамматикалық категорияларда мағынаны тұлғалар жүйесі арқылы білдіру жетекші екендігі көрсетіледі.Item Open Access Әбсаттар Дербісәлі: Ұстаз, Ғалым және Қайраткер(Suleyman Demirel University, 2007) Дандай ЫсқақұлыБұл мақалада қазақтың көрнекті ғалымы, шығыстанушы, мемлекет және қоғам қайраткері Әбсаттар Дербісәлі туралы сөз болады. Автор оның ғылым, білім және рухани өмір саласындағы еңбек жолына тоқталады. Ә.Дербісәлі араб тілі мен әдебиеті бойынша Қазақстанда алғаш ғылыми мектеп қалыптастырған тұлғалардың бірі ретінде бағаланады. Ол әл-Фараби, Махмұд Хайдар Дулати, Бейбарыс сынды тарихымыздағы алып тұлғалардың мұраларын зерттеп, оларды ұлт санасына қайта оралуына үлкен үлес қосты. Сонымен бірге, Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының төрағасы, Бас мүфти қызметін атқарып, елдегі діни бірлік пен рухани келісімді нығайтуға еңбек етті. Оның еңбектері тек ғылыми ортада ғана емес, халық арасында да кеңінен танымал. Бұл мақала тұлғаның көпқырлы болмысын танытып, оның ел тарихындағы орнын ашады.Item Open Access Көркем прозадағы ырғақ табиғаты(Suleyman Demirel University, 2007) Әбілов АлдажарМақалада көркем прозадағы ырғақ және оның көркемдік жүйедегі рөлі қарастырылады. Автор ырғақтың тек поэзияға ғана тән құбылыс еместігін, оның прозада да маңызды көркемдік қызмет атқаратынын дәлелдейді. Ырғақ жалпы тіршіліктің табиғи заңдылығы ретінде қарастырылып, адамның тыныс алуы, жүрек соғысы, табиғат құбылыстары сияқты өмірдің барлық ағымынан байқалатыны айтылады. Көркем мәтіндегі ырғақ ойдың дамуына, образдың ашылуына, оқиғалар желісінің тартымдылығына ықпал етеді. Қазақ прозасындағы ырғақ мәселесі арнайы зерттелмегенімен, Ж.Аймауытов пен Ғ.Мүсірепов шығармаларында ырғақтың көркемдік принцип ретінде қолданылатыны мысалдар арқылы көрсетіледі. Әсіресе «Күнікейдің жазығы» повесіндегі ішкі үн, қайталамалар, дыбыстық үйлесім прозаның поэзиямен табиғи жақындығын танытады. Автор прозадағы ырғақтың жанрға, кейіпкер мінезіне, уақыт пен кеңістікке байланысты өзгеріп отыратынын атап өтеді.Item Open Access Институциональная экономика и развитие института науки в Республике Казахстан(Suleyman Demirel University, 2007) Аукен В. М.,; Тастандиева Н. А.В статье рассматривается современное состояние института науки в Республике Казахстан в контексте институциональной экономики. Наука является важнейшим фактором устойчивого экономического развития государства, однако в Казахстане наблюдается дефицит научных кадров, низкий уровень финансирования и слабая связь между наукой и производством. Отток ученых, старение кадров и отсутствие современных исследовательских баз негативно отражаются на научном потенциале. В сравнении с передовыми странами доля расходов на науку остается крайне низкой. В статье приводится опыт Финляндии как успешного примера развития научной сферы, в том числе значительное государственно-частное финансирование, деятельность Академии наук, программы привлечения ученых и поддержка инновационных технологий. Авторы предлагают меры по улучшению ситуации: повышение финансирования до 3% ВВП, укрепление роли Академии наук, совершенствование системы внедрения научных разработок в производство и создание инновационных фондов. Эти шаги направлены на повышение конкурентоспособности Казахстана в глобальной экономике.Item Open Access М.Мақатаев өлеңдерінің орыс тіліне аударылу ерекшеліктері(Suleyman Demirel University, 2007) Адаева ЕрмекБұл мақалада қазақ поэзиясының көрнекті өкілі Мұқағали Мақатаев шығармаларының орыс тіліне аударылу мәселелері сөз етіледі. Ақынның лирикасы терең сезім мен ұлттық рухқа толы болғандықтан, оны басқа тілге дәл әрі көркем жеткізу ерекше шеберлікті талап етеді. Мақалада М.Мақатаевтың бірқатар өлеңдерінің аударма нұсқалары талданып, түпнұсқа мен аударма арасындағы сәйкестіктер мен айырмашылықтарға назар аударылады. Әсіресе М.Курганцев, Ю.Александрова және О.Жанайдаров жасаған аудармалар салыстырылып, олардың лексикалық, стилистикалық және поэтикалық ерекшеліктері қарастырылады. Зерттеу нәтижесінде аудармашының ақын рухын, интонациясын, образдылығын сезінуі мен жеткізе білуі аударманың сапасына шешуші әсер ететіні анықталады. Мақала қазақ аударматануында Мақатаев поэзиясының орнын айқындауға және оны өзге тілде дұрыс танытудың маңызын көрсетуге бағытталған.Item Open Access Quasi-Associative Algebras(Suleyman Demirel University, 2007) Askar DzhumadildaevThis paper investigates a class of algebras obtained from associative algebras by introducing a q-commutator defined as a * b = ab + qba, where q belongs to a field K with characteristic not equal to 2 or 3, and q² is not equal to 0 or 1. Using this commutator, we construct algebras that form a variety characterized by a q-associativity identity. When the parameter satisfies q² − 4q + 1 ≠ 0, this identity alone describes the entire variety of q-associative algebras. However, when q² − 4q + 1 = 0, the q-associativity identity must be supplemented by the Lie-admissibility identity. In this exceptional case, the resulting variety is equivalent to the class of alternative algebras. Therefore, q-associative algebras form a structural link between associative, Lie-admissible, and alternative algebras, demonstrating how small changes in the commutator parameter q can transform fundamental algebraic properties.Item Open Access A Method of Computer-Based Chemistry Instruction: Construction of Concept Maps(Suleyman Demirel University, 2007) Satılmış YılmazThis study discusses the use of computer-based concept map construction as an instructional method in chemistry education. Concepts in chemistry are often abstract and difficult for students to understand through traditional teaching methods. Concept maps provide a visual and organized way to represent relationships between ideas, helping learners develop meaningful understanding. When supported by computer technologies, concept map construction becomes more interactive, motivating, and cooperative. Students actively search for key concepts, create meaningful connections, and organize information visually. This approach aligns with student-centered learning, encouraging research, discussion, and collaboration. Computer-assisted concept mapping also improves communication between students and teachers and can be used for review, assessment, and practice. The method strengthens research skills, critical thinking, and creativity. Therefore, integrating computers into chemistry lessons through concept map construction can support deeper conceptual understanding and enhance overall learning outcomes in secondary-school chemistry education.Item Open Access Supply Chain Management: Multi-Echelon Inventory Optimization(Suleyman Demirel University, 2007) Bahitcan Eshenkulov; Tolkynbek NurgaliyevEffective management of inventory is essential for ensuring smooth operations in manufacturing, distribution, and retail enterprises. Multi-echelon supply chains, which include several interconnected storage and distribution stages such as regional distribution centers and local warehouses, require more complex coordination than single-echelon systems. Traditional approaches often treat each level independently, resulting in excess safety stocks, unreliable demand forecasting, and inconsistent service levels. These issues contribute to the bullwhip effect, where slight changes in customer demand lead to amplified variations across the supply chain. A true multi-echelon inventory optimization approach integrates the management of all echelons simultaneously. It focuses on minimizing total inventory while ensuring target service levels, improving visibility across the demand chain, accounting for lead time variability, and synchronizing replenishment decisions. By adopting such a coordinated strategy, enterprises can achieve reduced working capital, improved customer satisfaction, and better supplier performance across the entire network.Item Open Access Bluetooth Scatternet Formation Algorithms(Suleyman Demirel University, 2007) Sain SaginbekovBluetooth is a short-range, low-power wireless communication technology used to connect personal and industrial devices. A basic Bluetooth network, called a piconet, can include one master device and up to seven slaves. When the number of Bluetooth devices becomes larger, multiple piconets can be linked together to form a scatternet, where some devices act as bridges between piconets. However, the official Bluetooth standard does not specify how scatternets should be formed. As a result, scatternet formation remains an open research problem. Many algorithms have been proposed to construct scatternets, each focusing on different goals such as reducing delay, improving data throughput, or saving energy. This paper reviews several well-known scatternet formation algorithms, including tree-based, ring-based, and clustering approaches. The study highlights key design differences and discusses how devices are assigned master or slave roles, how bridges are selected, and how multiple piconets are connected into a larger network.