3. SDU Bulletin

Permanent URI for this community

https://repository.sdu.edu.kz/handle/123456789/755

Browse

Now showing 1 - 20 of 175

Open Access
Түркі халықтары әдебиетіндегі үндестік пен мұраттастық Р. Бердібай зерттеулерінде
(Suleyman Demirel University, 2007) Орынбек Жолдыбай
Мақалада көрнекті әдебиеттанушы ғалым Рахманқұл Бердібайдың түркі халықтары әдебиетіндегі үндестік пен мұраттастық мәселелерін қарастырған ғылыми еңбектері талданады. Автор түркі халықтарының тарихи-мәдени, рухани және көркемдік байланыстарын зерделей отырып, олардың әдеби дамуындағы ортақ заңдылықтарды айқындайды. Р. Бердібай зерттеулерінде түркі эпосындағы ұқсастықтар тарихи-типологиялық, тарихи-мәдени және тарихи-генетикалық тұрғыдан жүйеленіп, олардың табиғи байланыстары нақты мысалдармен дәйектеледі. Ғалымның еңбектері арқылы түркі халықтарының әдеби мұрасындағы біртұтастық идеясы мен мәдени сабақтастықтың маңызы ашылады. Бұл зерттеу түркі әлемінің ортақ рухани тамырларын танып, қазіргі әдеби процестердегі мұраттастықты бағамдауға мүмкіндік береді.
Open Access
М.Мақатаев өлеңдерінің орыс тіліне аударылу ерекшеліктері
(Suleyman Demirel University, 2007) Адаева Ермек
Бұл мақалада қазақ поэзиясының көрнекті өкілі Мұқағали Мақатаев шығармаларының орыс тіліне аударылу мәселелері сөз етіледі. Ақынның лирикасы терең сезім мен ұлттық рухқа толы болғандықтан, оны басқа тілге дәл әрі көркем жеткізу ерекше шеберлікті талап етеді. Мақалада М.Мақатаевтың бірқатар өлеңдерінің аударма нұсқалары талданып, түпнұсқа мен аударма арасындағы сәйкестіктер мен айырмашылықтарға назар аударылады. Әсіресе М.Курганцев, Ю.Александрова және О.Жанайдаров жасаған аудармалар салыстырылып, олардың лексикалық, стилистикалық және поэтикалық ерекшеліктері қарастырылады. Зерттеу нәтижесінде аудармашының ақын рухын, интонациясын, образдылығын сезінуі мен жеткізе білуі аударманың сапасына шешуші әсер ететіні анықталады. Мақала қазақ аударматануында Мақатаев поэзиясының орнын айқындауға және оны өзге тілде дұрыс танытудың маңызын көрсетуге бағытталған.
Open Access
Review of Eurasia Foundation Grants in Microfinance
(Suleyman Demirel University, 2007) Dr. V.M. Auken
This paper presents an evaluation of the Eurasia Foundation’s microfinance programs implemented in Kazakhstan and the Kyrgyz Republic through its Almaty Regional Office. The initiatives supported several rural credit organizations, including community loan funds and farmer assistance programs, with a focus on promoting small enterprise development and women’s entrepreneurship. Microloans were primarily issued to self-selected groups of three to seven members, fostering collective responsibility and ensuring high repayment rates averaging 95%. The average interest rate of 32% per annum reflected the developing financial environment of the region. Training in marketing, management, accounting, and microcredit operations equipped borrowers with essential business skills. In Talas oblast, Kyrgyz Republic, the introduction of microfinance led to a substantial increase in cultivated land, with only 1% remaining unused by 2000. The review concludes that these initiatives effectively promoted rural economic growth, enhanced credit discipline, and contributed to sustainable community development.
Open Access
Абай тұлғасы мен мұрасының қазақ тарихындағы орны
(Suleyman Demirel University, 2007) Койгелдиев М.
Мақалада қазақ халқының рухани тарихында ерекше орын алатын Абай Құнанбайұлының тұлғасы мен шығармашылық мұрасы тарихи контекст аясында қарастырылады. Автор Абайды тек ақын немесе ойшыл ретінде ғана емес, ұлттық сананың жаңғыруына ықпал еткен қоғамдық құбылыс ретінде талдайды. Абай өмір сүрген дәуір – қазақ қоғамы патшалық Ресей ықпалына толық тәуелді болып, рухани дағдарыс пен әлеуметтік жіктелу күшейген кезең еді. Осы жағдайда Абай білімді, адамгершілікті, өзін тануды және қоғамды ішкі өзгеріс арқылы жаңғыртуды насихаттады. Мақалада Абайдың «Зар заман» өкілдерімен рухани сабақтастығы және оның мұрасының Алаш қайраткерлерінің дүниетанымына жасаған әсері де қарастырылады. Автор Абай мұрасын бүгінгі қазақ қоғамы үшін ұлттық өзіндік сананы қалыптастыратын, тарихи сабақтастықты жалғастыратын мәңгілік құндылық ретінде бағалайды.
Open Access
Supply Chain Management: Multi-Echelon Inventory Optimization
(Suleyman Demirel University, 2007) Bahitcan Eshenkulov; Tolkynbek Nurgaliyev
Effective management of inventory is essential for ensuring smooth operations in manufacturing, distribution, and retail enterprises. Multi-echelon supply chains, which include several interconnected storage and distribution stages such as regional distribution centers and local warehouses, require more complex coordination than single-echelon systems. Traditional approaches often treat each level independently, resulting in excess safety stocks, unreliable demand forecasting, and inconsistent service levels. These issues contribute to the bullwhip effect, where slight changes in customer demand lead to amplified variations across the supply chain. A true multi-echelon inventory optimization approach integrates the management of all echelons simultaneously. It focuses on minimizing total inventory while ensuring target service levels, improving visibility across the demand chain, accounting for lead time variability, and synchronizing replenishment decisions. By adopting such a coordinated strategy, enterprises can achieve reduced working capital, improved customer satisfaction, and better supplier performance across the entire network.
Open Access
Қазақ тілі дыбыстарының фонетикалық жіктелімі
(Suleyman Demirel University, 2007) Ә. Жүнісбек
Мақалада қазақ тіліндегі дыбыстардың жасалым (артикуляциялық) негізі мен фонетикалық жіктелім жүйесі жан-жақты қарастырылады. Автор сөйлеу мүшелерінің физиологиялық ұқсастығына қарамастан, олардың әр тілде әртүрлі пайдаланылатынын атап өтеді. Қазақ тілінің артикуляциялық базасы – тілдің өзіндік дыбыстық жүйесін айқындайтын басты фактор ретінде сипатталады. Зерттеуде дауыс желбезегінің тербеліс дәрежесіне қарай дыбыстардың тербеліссіз (қатаң), тербеліңкі (ұяң), тербелімді (үнді) және тербелмелі (дауысты) болып бөлінетіні негізделеді. Сондай-ақ, еріннің қатысына байланысты дыбыстардың бес түрлі (ашық, қысаң, емеурін езулік, доғал және сүйір еріндік) түрі талданады. Дыбыстардың жасалу орны мен тәсілі, олардың үндесім (сингармонизм) және үйлесім (ассимилятив) түрленімдері арқылы ерекшеленетіні көрсетіледі. Мақалада қазақ фонетикасындағы дәстүрлі және жаңа жіктелім ұстанымдары салыстырылып, жасалым, айтылым және естілім фонетикасының өзара айырмашылықтары нақтыланады.
Open Access
Hilbert’s Problem 13 and Related Topics in the Theory of Continuous Functions of Several Variables
(Suleyman Demirel University, 2007) F. A. Hajiyev
This paper provides an overview of Hilbert’s 13th problem and its developments concerning the representation of functions of several variables as superpositions of functions of fewer variables, particularly continuous functions. While Hilbert conjectured that certain continuous functions of three variables could not be expressed through finite superpositions of continuous functions of two variables, subsequent results by Kolmogorov and Arnol’d proved the opposite for continuous mappings on compact intervals. The study further explores generalizations of Kolmogorov’s theorem by Ostrand, Mal’cev, and others, extending these results to various metric and topological spaces, including tori, Hilbert cubes, and Cantor sets. The paper also examines the superposition problem for topological spaces (SPS(X)) and its relation to algebraic topology through homotopy groups and Post algebras. For non-abelian spaces such as the 3-sphere (S³), it is shown that the superposition problem can have negative solutions, revealing a deep connection between functional representation and homotopic structure. These investigations contribute to understanding the algebraic and topological foundations of function representation theory.
Open Access
Қазақ жазуының тарихы
(Suleyman Demirel University, 2007) Өмірбекова Маргарита
Бұл мақалада қазақ жазуының тарихи даму кезеңдері мен графикалық жүйелердің алмасуы жан-жақты қарастырылады. Автор көне түркі руникалық жазуларынан бастап араб, латын және кириллица графикасына дейінгі жазу жүйелерінің қазақ тіліне тигізген ықпалын талдайды. Әрбір кезеңнің әлеуметтік, мәдени және тілдік ерекшеліктері, сондай-ақ жазу реформаларының ұлттық тілдің дамуына әсері нақты мысалдармен сипатталады. Сонымен қатар, А.Байтұрсынов бастаған қазақ ғалымдарының жазу мен емле реформаларына қосқан үлесі, қазіргі латын графикасына көшу мәселесінің өзектілігі атап өтіледі. Зерттеу нәтижесінде жазу жүйесінің тек тілдік емес, мәдени және тарихи маңызы бар екендігі айқындалады.
Open Access
Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың жасалым моделін жүйелеу
(Suleyman Demirel University, 2007) Жүнісбек Арман
Мақалада қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың жасалым табиғаты мен фонетикалық жүйесі моделдеу негізінде қарастырылады. Автор жалаң және құранды дауыстыларды айырым белгілер арқылы анықтап, олардың артикуляциялық ерекшеліктерін текше, үшкіл-призма және үшкіл-шаршы үлгілерімен түсіндіреді. Жалаң дауыстылардың моделі үшкіл-призма түрінде ұсынылады, өйткені ол дауыстылардың сандық құрамын және жасалым белгілер жүйесін дәл көрсетеді. Ал құранды дауыстылардың моделі үшкіл-шаршы пішінінде беріледі, бұл олардың құрылымдық табиғатын көрнекі етеді. Дауыстылардың жүйе құрау принципінде әр дыбыстың орны тұрақты және бір дыбыстық белгі өзгерсе, басқа дыбыс пайда болатыны көрсетіледі. Мақала қазақ тілінде дыбыстардың сапалық редукциясы болмайтындығын дәлелдейді және дауысты фонемалардың біртұтас, жүйелі ұйымдасуын айқындайды.
Open Access
Тіл үйретуде қолданылатын лингвистикалық ойын түрлері
(Suleyman Demirel University, 2007) Ордабекова Х.А.
Мақалада тіл үйрету процесінде қолданылатын лингвистикалық ойын түрлері мен олардың маңызы қарастырылады. Автор ойын арқылы оқыту технологиясының дидактикалық, дамытушылық және тәрбиелік мақсаттарын ашып көрсетеді. Тілдік ойындардың фонетикалық, орфографиялық, орфоэпиялық, лексикалық, грамматикалық, рөлдік, іскерлік және психо-техникалық түрлері талданып, олардың әрқайсысының тілдік дағдыларды қалыптастырудағы рөлі сипатталады. Мақалада тілдік ойындардың студенттердің шығармашылық қабілетін дамытуға, коммуникативтік құзыреттілігін арттыруға және өз ойын еркін жеткізе білуге ықпал ететіні дәлелденеді. Сонымен қатар автор әртүрлі ойын үлгілері мен әдістемелік тәсілдерді мысал ретінде келтіріп, олардың оқу процесінде тиімді қолдану жолдарын ұсынады.
Open Access
Этимон және оның ерекшеліктері
(Suleyman Demirel University, 2007) Бидоллақызы Б.
Бұл мақалада тіл біліміндегі «этимон» ұғымының мәні мен ерекшеліктері жан-жақты талданады. Автор этимонды анықтаудағы түрлі ғалымдардың көзқарастарын салыстыра отырып, ұғымның ғылыми мазмұнын нақтылауға ұмтылады. Ханзу, батыс және қазақ тілтанушыларының анықтамалары негізінде этимонның «сөздің шығу тегі», «сөз түбірінің төркіні» және «сөздің ішкі тұлғасы» деген үш бағыттағы түсіндірмелері қарастырылады. Зерттеуде Иын Жиминнің «этимон – сөздің дыбысы мен мағынасының тарихи қайнары» деген тұжырымы этимон теориясының ең толық нұсқасы ретінде бағаланады. Сондай-ақ, Форно, Хамболд, Жақыш Хасенов сынды ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып, сөздің түбірі мен этимонның айырмашылығы, сондай-ақ сөздің ішкі тұлғасы мен мағыналық байланысы талданады. Мақалада этимонның тілдегі тарихи рөлі мен сөзжасамдағы маңызы айқындалып, оның тіл дамуының ішкі заңдылықтарын түсінудегі орны көрсетіледі.
Open Access
Ә. Нұршайықов шығармаларындағы махаббат тақырыбының көркемдік сипаты
(Suleyman Demirel University, 2007) Нұрымова Қарлығаш
Мақалада қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі Әзілхан Нұршайықов шығармаларындағы махаббат тақырыбының көркемдік ерекшеліктері талданады. Автор жазушының махаббатты тек сезім көрінісі ретінде емес, адамгершілік пен ішкі жан сұлулығының өлшемі ретінде суреттегенін атап көрсетеді. «Махаббат, қызық мол жылдар» романындағы Ербол мен Меңтай бейнелері арқылы жастардың рухани ізденісі, адалдық пен сенімге негізделген шынайы махаббаттың құндылығы айқындалады. Сонымен қатар, Нұршайықов повесть, әңгіме, естелік жанрларында да махаббатты әлеуметтік орта, уақыт тынысы, адам мінезі мен тағдыры арқылы бейнелейтіні көрсетіледі. Жазушының тілдік-стильдік шеберлігі, сезім сырын ішкі монолог, диалог және психологиялық талдау тәсілдері арқылы жеткізуі баяндалады. Мақалада қаламгер шығармашылығындағы махаббат тақырыбының ұлттық дәстүрмен және адамзаттық құндылықтармен сабақтастығы айқындалған.
Open Access
Бөкенбай баһадүр: ескерусіз ерлігі мен отты рухы
(Suleyman Demirel University, 2007) Карлыгашов Ж.М.
Бұл мақалада қазақ халқының азаттық жолында ерекше орны бар тарихи тұлға — Бөкенбай Қарабатырұлының өмірі мен ерлік жолы баяндалады. Автор батырдың ел тәуелсіздігі мен жер тұтастығын сақтаудағы рөліне тоқталып, оның XVIII ғасырдағы жоңғар шапқыншылығындағы шешуші шайқастарда көрсеткен батылдығын нақты тарихи деректермен негіздейді. Мақалада Бөкенбайдың тек қол бастаған батыр ғана емес, елдің саяси тағдыры шешілген күрделі кезеңдерде елдік мүддені ойлаған көреген тұлға болғаны айтылады. Әсіресе, қазақ халқының Ресей империясының қоластына ену үдерісіндегі Бөкенбайдың мәмілегерлік қызметі мен саяси салмағы құжаттар арқылы дәлелденеді. Батыр есімінің ұзақ уақыт әділ бағасын ала алмай, көлеңкеде қалып келуі мәселе ретінде қарастырылады. Мақала қазіргі ұрпақты тарихи сананы жаңғыртуға, ұлттық батырларды лайықты дәріптеуге үндейді.
Open Access
Macroeconomic Effects of Capital Flows: Kazakhstan Case
(Suleyman Demirel University, 2007) Mesut Yılmaz
This article examines the macroeconomic effects of capital flows, with a particular focus on Kazakhstan. The study first explains different definitions of capital flows as movements of international funds across borders, including foreign direct investment and short-term capital. It highlights that opening the capital account requires certain economic preconditions, such as stable inflation, disciplined fiscal policy, and strong financial institutions. The article reviews theoretical perspectives on how capital inflows affect key macroeconomic variables, including inflation, investment, exchange rates, and the current account balance. Depending on the exchange rate regime, capital inflows may lead to real exchange rate appreciation and expansion in domestic demand. The paper also discusses the policy dilemma known as the “impossible trinity,” where a country cannot maintain free capital movement, fixed exchange rates, and an independent monetary policy simultaneously. Using data from Kazakhstan, the article shows that foreign direct investment has played a significant role in supporting economic growth and external stability.
Open Access
Көркем прозадағы ырғақ табиғаты
(Suleyman Demirel University, 2007) Әбілов Алдажар
Мақалада көркем прозадағы ырғақ және оның көркемдік жүйедегі рөлі қарастырылады. Автор ырғақтың тек поэзияға ғана тән құбылыс еместігін, оның прозада да маңызды көркемдік қызмет атқаратынын дәлелдейді. Ырғақ жалпы тіршіліктің табиғи заңдылығы ретінде қарастырылып, адамның тыныс алуы, жүрек соғысы, табиғат құбылыстары сияқты өмірдің барлық ағымынан байқалатыны айтылады. Көркем мәтіндегі ырғақ ойдың дамуына, образдың ашылуына, оқиғалар желісінің тартымдылығына ықпал етеді. Қазақ прозасындағы ырғақ мәселесі арнайы зерттелмегенімен, Ж.Аймауытов пен Ғ.Мүсірепов шығармаларында ырғақтың көркемдік принцип ретінде қолданылатыны мысалдар арқылы көрсетіледі. Әсіресе «Күнікейдің жазығы» повесіндегі ішкі үн, қайталамалар, дыбыстық үйлесім прозаның поэзиямен табиғи жақындығын танытады. Автор прозадағы ырғақтың жанрға, кейіпкер мінезіне, уақыт пен кеңістікке байланысты өзгеріп отыратынын атап өтеді.
Open Access
A Short Look at Theories on International Economics, and Growth Scenario for Kazakhstan under Modern Theories
(Süleyman Demirel University, 2007) Nurettin Can'
This paper explores the evolution of international economic thought and applies it to Kazakhstan’s transition from a socialist to a market-based economy. It begins by outlining the two main branches of international economics—international trade theory and international finance—and explains their relevance to global economic relations. The study then examines how international economic relations were organized under socialism, emphasizing the role of central planning, state monopolies in trade, and the use of the material balance method. The inefficiencies of the socialist system, including non-convertible currencies, distorted prices, and limited trade integration, are analyzed as key barriers to international economic participation. In contrast, classical and modern market-based trade theories—such as those of Smith, Ricardo, and Heckscher-Ohlin—are reviewed to highlight the principles of comparative advantage and factor endowment. These theoretical perspectives are used to frame Kazakhstan’s economic transformation and its integration into the global market. The article concludes that Kazakhstan’s sustainable growth depends on aligning its economic structure with modern trade dynamics and strengthening its institutional and market mechanisms.
Open Access
Институциональная экономика и развитие института науки в Республике Казахстан
(Suleyman Demirel University, 2007) Аукен В. М.,; Тастандиева Н. А.
В статье рассматривается современное состояние института науки в Республике Казахстан в контексте институциональной экономики. Наука является важнейшим фактором устойчивого экономического развития государства, однако в Казахстане наблюдается дефицит научных кадров, низкий уровень финансирования и слабая связь между наукой и производством. Отток ученых, старение кадров и отсутствие современных исследовательских баз негативно отражаются на научном потенциале. В сравнении с передовыми странами доля расходов на науку остается крайне низкой. В статье приводится опыт Финляндии как успешного примера развития научной сферы, в том числе значительное государственно-частное финансирование, деятельность Академии наук, программы привлечения ученых и поддержка инновационных технологий. Авторы предлагают меры по улучшению ситуации: повышение финансирования до 3% ВВП, укрепление роли Академии наук, совершенствование системы внедрения научных разработок в производство и создание инновационных фондов. Эти шаги направлены на повышение конкурентоспособности Казахстана в глобальной экономике.
Open Access
Quasi-Associative Algebras
(Suleyman Demirel University, 2007) Askar Dzhumadildaev
This paper investigates a class of algebras obtained from associative algebras by introducing a q-commutator defined as a * b = ab + qba, where q belongs to a field K with characteristic not equal to 2 or 3, and q² is not equal to 0 or 1. Using this commutator, we construct algebras that form a variety characterized by a q-associativity identity. When the parameter satisfies q² − 4q + 1 ≠ 0, this identity alone describes the entire variety of q-associative algebras. However, when q² − 4q + 1 = 0, the q-associativity identity must be supplemented by the Lie-admissibility identity. In this exceptional case, the resulting variety is equivalent to the class of alternative algebras. Therefore, q-associative algebras form a structural link between associative, Lie-admissible, and alternative algebras, demonstrating how small changes in the commutator parameter q can transform fundamental algebraic properties.
Open Access
Әбсаттар Дербісәлі: Ұстаз, Ғалым және Қайраткер
(Suleyman Demirel University, 2007) Дандай Ысқақұлы
Бұл мақалада қазақтың көрнекті ғалымы, шығыстанушы, мемлекет және қоғам қайраткері Әбсаттар Дербісәлі туралы сөз болады. Автор оның ғылым, білім және рухани өмір саласындағы еңбек жолына тоқталады. Ә.Дербісәлі араб тілі мен әдебиеті бойынша Қазақстанда алғаш ғылыми мектеп қалыптастырған тұлғалардың бірі ретінде бағаланады. Ол әл-Фараби, Махмұд Хайдар Дулати, Бейбарыс сынды тарихымыздағы алып тұлғалардың мұраларын зерттеп, оларды ұлт санасына қайта оралуына үлкен үлес қосты. Сонымен бірге, Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының төрағасы, Бас мүфти қызметін атқарып, елдегі діни бірлік пен рухани келісімді нығайтуға еңбек етті. Оның еңбектері тек ғылыми ортада ғана емес, халық арасында да кеңінен танымал. Бұл мақала тұлғаның көпқырлы болмысын танытып, оның ел тарихындағы орнын ашады.
Open Access
Abai and His Relations with Western Literature
(Süleyman Demirel University, 2007) Haldun Vural
This paper explores the life, philosophy, and literary contributions of Abai Kunanbayev, one of Kazakhstan’s greatest poets and thinkers, emphasizing his intellectual connections with both Eastern and Western literary traditions. Educated in Arabic, Persian, and Russian, Abai mastered classical Eastern poetry while also engaging deeply with the works of Western and Russian writers such as Pushkin, Lermontov, Tolstoy, Byron, and Goethe. His writings reflect a synthesis of spiritual depth and rational humanism, aiming to elevate human morality, intellect, and harmony with nature. Abai’s “Nature Lyrics,” including poems like Summer (1886) and Winter (1888), introduced new metaphoric and realistic dimensions to Kazakh poetry. Through his unique philosophical insight, Abai became the first to introduce philosophical reflection into Kazakh verse, merging the moral wisdom of the East with the humanistic ideals of the West. His works represent a bridge between cultures and a call for universal understanding, positioning him as a central figure in world literature.